Багшийн хөгжил

Биологи - 11-р анги - Дасгал, даалгавар

Генетикийн бодлого дасгал

---

            Биологийн хичээлээр бодлого бодуулж  хүүхэд бүрийг хөгжүүлэх арга зүй

 

СУРГАЛТ АРГА ЗҮЙН ХЭЛТЭС

ӨЗБЛАС – ийн Биологийн багш АБТА, Тэргүүлэх зэрэгтэй,  26 дахь жилдээ багшилж байна.

1989 онд МУИС – ийн Биологийн ангийг хими- биологийн багш мэргэжлээр төгссөн.

tsetugi@yahoo.com

 

 Манай улс боловсролыг тэргүүлэх салбар болгон хөгжүүлэх зорилт тавьж  БШУЯ- аас  хичээлийн технологийн олон төслүүдийг хэрэгжүүлсээр байна. Миний хувьд боловсролын шинэчлэлийн дагуу хүүхэд бүрийг хөгжүүлэх зорилт тавин бүтээлч сэтгэлгээний аргуудыг хичээлдээ хэрэглэхээс гадна  олон жил ажиллаж буй туршлагадаа тулгуурлан өөрийн боловсруулан зохиосон тодорхой аргуудыг  хэрэглэж байна.  Хүүхдийн сурах, мэдлэг эзэмших үйл явцыг зохион байгуулахдаа   болзолт рефлекс дээр тулгуурлан ой тогтоолт, сэтгэн бодох, асуудал дэвшүүлэх чадваруудыг хослуулан байнга   хөгжүүлж байхаар хувилбартай дасгалууд, хүснэгтэн мэдээллийн арга, зурагтай дасгал ажиллуулах, сурагчдаар өөрсдөөр нь тест зохиолгох зэрэг олон аргуудыг боловсруулан  хүүхдийг өөрсдөө хөгжихөд анхааран ажиллаж байна. Мөн сурагчдын бүтээлч сэтгэлгээг хөгжүүлэх тал дээр анхаарч “Генетик – Молекул биологийн онол, бодлого, тест”- ийн номыг бичлээ. Энэ ном нь биологийн хичээлтэй холбоотой бүх төрлийн бодлогын онол, бодлого, тест гурвыг хамтад нь багтааж, урд өмнө тус тусдаа байдаг зүйлүүдийг нэгтгэснээрээ  хэрэглэхэд хялбар болсон бөгөөд  сурагчид  бүх төрлийн бодлогуудыг бие даан бодох чадвартай болж , сурагчдыг  хөгжүүлэхэд ихээхэн дөхөмтэй болсон юм.                                                                                   

                                                                 Өмнөх үг

Сурагчдын молекул биологи, генетик, бодисын солилцоо сэдвүүдийн  онолын мэдлэгийг бататгаж бодлого бодуулж хүүхэд бүрийн бүтээлч сэтгэхүйг хөгжүүлэхэд хэрэглэж буй өөрийн арга зүйг танилцуулж байна. 10, 11, 12 –р ангийн сурах бичигт биологийн бодлогууд маш цөөн байдаг бөгөөд багш нарт гарын авалга, арга зүй ховор байгаагаас бодлого бодуулж хүүхэд бүрийн бүтээлч сэтгэхүйг хөгжүүлэхэд хүндрэл гарч байгаа билээ. Энэ дутаглдаас гарахын тулд өөрийн олон жил ажиллаж буй туршлагадаа тулгуурлан биологийн хичээлийн  14 төрлийн сэдвүүдээр бодлого бодох арга зүйг боловсруулан хэрэглэж байна. Энэ арга зүй нь сурагчдаар өөрсдөөр нь мэдлэг бүтээлгэж хөгжүүлэх орчин үеийн сургалтын арга зүйд нийцсэн болно. Энэ арга зүйг нийслэлийн   6, 21,33 – р сургуулийн хими- биологийн гүнзгийрүүлсэн сургалттай ангиудад  болон Хөвсгөл, Завхан аймаг хот хөдөөгийн олон  сургуулиудад амжилттай хэрэглэж байна. Иймээс энэхүү бодлого бодох  арга зүйгээ бусад сургууль, багш нарт түгээж, хүүхдийн бүтээлч сэтгэхүйг хөгжүүлэх зорилготойгоор  танилцуулж байна. Багш нар баяжуулан өөрсдийн хичээлдээ хэрэглэх боломжтой болсон юм. Бодлогуудыг бодох арга зүйг хүүхэд өөрөө мэдлэг бүтээх замаар олгож байна.

1. Бодлогуудыг бодоход анхаарах зүйлийг сурагчдад танилцуулна
2. Бодлогуудыг бодох арга зүйг онолын мэдлэгтэй холбон тайлбарлаж байна
3. Бодлогуудыг бодсон жишиг даалгавруудыг сэдэв бүр дээр тайлбарласан
4. Бие дааж  бодлогуудыг сэдэв бүрээр  бодуулах
5. Хүүхдүүдийг  бие дааж энгийн бодлого зохиож сургах зорилготой арга зүйг боловсруулан хэрэглэж  байна.

        Энэ арга зүйг хэрэглэснээр сурагчид биологийн  хичээлийн ямар ч сэдвүүдээр бүх төрлийн бодлогыг бие дааж бодох чадвартай болно.   

                                                             

                            

                                        Генетикийн бодлогыг  бодоход анхаарах зүйл.                                                                  1.Менделийн хуулиуд,  Морганы хам удамших хуулиудын ерөнхий зүй тогтлыг ашиглан             бодлогуудыг тооцоолж бодно.                                                                                                                                                                     2. Моногибрид болон дигибрид  эвцэлдүүлгээр Менделийн  F₁  нэг янз байх I хууль, F ₂ – т  шинж тэмдэг салах  II хууль, генүүдийн чөлөөт сэлгэлтийн  III хуулиудыг сайн ойлгосон байх                                                                                                                                         4 . Нэг ба хоёрдугаар үеийн удамд илрэх фенотип ба генотипийн харьцааг  мэдэх.                                                                                                                              5. Бүрэн давамгайллын үед II үе дэхь  фенотипийн  ялгаралыг  2ⁿ томъёогоор  зөв тогтоох                                                      6. Бүрэн бус давамгайллын фенотип, генотипийн харьцааг мэдэх.                                                                                                                                                               7. Менделийн III хууль болох генүүдийн чөлөөт сэлгэлтийн хууль болон                                                                  Морганы генүүдийн хам удамшлын тухай хуулиудын мөн чанар, ялгааг сайн  мэдэх                                                                8. Биеийн эс ба бэлгийн эсийн хромосомуудын бүрдлийг сайн ойлгож  гаметыг зөв  үүсгэх.                                                                                                                                                      9. F₁, F₂, F₃ – гэх мэт...  Бодлогонд яг хэддүгээр үеийн удам үүсэхийг анхаарах.                                                             10. Пиннетийн торыг моногибрид, дигибрид, сонжих  эвцэлдүүлэгт зохиож сурах

   11. Генетикийн нэр томъёог сайн ойлгож мэдсэн байх                                          

                       2. Генетик ба молекул биологийн  нэр томъёоны тайлбар:

   Бодлого, дасгал ажиллахад  дараах нэр томъёо, тэмдэглэгээг хэрэглэнэ.

   • Р- эцэг, эх
   • ♂-эр хүйс, ♀-эм хүйс                                                                                                                  
   • F- удам  (F₁, F₂, F₃... - гэх мэт  1, 2, 3 -р үеийн удам )
   • А – доминант буюу давамгайлагч ген
   • а – рециссив буюу нуугдмал ген
   • АА- гомозигот доминант генотип
   • аа- гомозигот рециссив буюу нуугдмал генотип
   • Аа- гетерозигот генотип 
   • Кодоминант- Бүрэн бус давамгайлал                                                                                                         
   • Сомат- Биеийн эс
   • Гамет - Бэлгийн эс
   • Хромосом – удамшлын мэдээллийг хадгална.
   • Ген – хромосомд байрлах удамшлын нэгж
   • Локус – гомологи хромосомын аллель ген байрлах ижил хэсэг
6. Аллель ген  – хромсомын ижил локуст байрлаж буй хос ген. / А, а/
7. Альтернатив шинж  – өөр, өөр шинж тэмдэг /өнгө, хэлбэр/
8. Гаплойд хромосом  – бэлгийн эсийн дан хоромсом - n
9.  Диплойд хромосом – биеийн эсийн хос хромсом  - 2n
10. Триплойд хромосом – Эндоспермийн гурвалсан хромосом- 3n
11. Генотип – бие махбодийн генүүдийн нийлбэр
12. Фенотип – Бие махбодийн гадаад, дотоод шинж тэмдгийн нийлбэр
13. Генофонд- популяцийн бүх генүүдийн нийлбэр
14. Геном –  амьд биеийн нийт генийн бүрдэл
15. Коньюгаци,  Кросинговер  - гомолог  хромсомууд генээ солилцох
16. Код, триплет, ген  – Амин хүчлийн мэдээллийг нууцлагч гурван нуклейтид.
17. Антикодон – зөөврийн РНХ дээр байрлах нуклейтидийн гурвал
18. Модификаци хувьсал  – удамшдаггүй хувьсал
19. Мутаци хувьсал – удамшдаг хувьсал
20. Мутаген – Мутаци үүсгэгч хүчин зүйл
21.  Голандер хромосом – У хромосом
22. Альбинос – цагаан өнгө  рециссив шинж тэмдэг
23. Аутосом – Биеийн шинжийг тодорхойлогч хромосом
24. Геносом- Хүйсийг тодорхойлогч хромосом
25. Репликац – ДНХ хоёрчлогдох
26. Дупликац – Хромосом хоёрчлогдох мутаци
27. Рибоза – РНХ – д агуулагдах нүүрс – ус
28. Дезоксирибоза – ДНХ – д агуулагдах нүүрс - ус

     

     

                    1. Удамшлын молекул үндэс сэдвээр бодлого бодох нь:

    Молекул генетикийн дараахь төрлийн бодлогууд байна.

    • Генетикийн  кодын хүснэгтийг ашиглан амин хүчлийн дарааллыг тогтоох
    • Ген ба нуклейтидийн  тоо болон молекул масс, эзлэх хувийг  олох
29. Амин хүчлийн молекул массаар тооцоо хийх                                                                                                                                                                          -     ДНХ – ийн молекулын уртыг олох

    Бодлого 1. ДНХ- ийн 300- н нуклейтид нь хэдэн амин хүчлийг кодлох вэ?

      Бодолт: Нэг аминхүчилд- 3 нуклейтид байдаг зарчмын дагуу      300: 3 = 100  аминхүчил

     Бодлого 2. ДНХ – ийн молекулд Гуанин 15 % -ийг эзэлдэг бол бусад сууриуд нь хэдэн хувийг эзлэх вэ?                                                                                                                                                             А - Т,  Г- Ц байдаг ДНХ – ийн молекулын  хамжаа чанрын  зарчмаар                                                                         Г- 15%   бол   Ц- 15%  байна. Г,Ц  =  30%  байх бөгөөд  бүгд 100% гэ ж үзвэл

    100 – 30 = 70% нь    А- Т хоёр байна.  70 : 2 = 35       А- 35%          Т- 35% байна.

    Бодлого 3. ДНХ- ийн молекулд 200 нуклейтид агуулагдах бөгөөд үүнээс 40 нуклейтид нь Аденин бол бусад нуклейтидийн тоог ол.

    А- Т тэнцүү учраас  Т= 40   А + Т = 80    200- 80= 120       120 : 2 = 60   Г- 60,  Ц- 60 байна.

    Бодлого 4. ДНХ- ийн харьцангуй молекул масс 51700. Үүний 20700 нь гуанины масс бол.

                а. ДНХ-ийн гинж дэх нуклеотид тус бүрийн тоог ол.

                б. ДНХ-ийн молекулын уртыг ол.

    Бодолт:

                а. 20700 Г + 20700 Ц =41400 Г-Ц        б. 150 :2 =75  нэг гинжний нууклейтидийн тоо

                51700-41400= 10300 А-T                                  75 х 0,34нм= 25,5нм  урт                        

                 10300:2=5150 A-T                                                    

                20700:345=60 Г- Ц 60

                5175 :3 45= 15 A - T 15 нийт 150 –н нуклейтид байна.

    Бодлого 5. ДНХ-ийн молекулийн нэг гинж дэх нулеотидын дараалал   А-А-Г-Ц-Ц-Т-А-Г-Г бол:

                а. мРНХ- ийн молекул дахь нуклеотидийн дарааллыг бич.

                б. Полипептид дэх аминхүчлүүдийн дарааллыг тодорхойл.

                в.Генийн уртыг бодож ол.

    Бодолт:     а. РНХ – ийн молекулд Тиминий оронд Урацил байна.                                                             

                          А- А- Г- Ц -Ц –Т –А –Г-Г                                                                                                                           

                          I    I   I    I    I    I    I   I   I

                          У- У- Ц- Г-  Г- А- У- Ц - Ц

                б. Генетикийн кодын хүснэгтээс харахад Лиз - про - сер гэсэн 3 аминхүчил байна.

                в. Хоёр нуклейтидийн хоорондох зай 0,34 учраас нийт 9 нуклейтидийн урт                                             

                 9х 0,34=3,06нм байна.

    Бодлого 6.

    400 амин хүчлээс тогтсон уургийн молекулыг тодорхойлогч  ДНХ-ийн молекулын  нуклеотидыг тодорхойл.

    Бодолт: Нэг амин хүчлийг  3 нуклейтид кодлодог  зарчмын дагуу

    400 х3=1200                         ДНХ нь хос гинжтэй тул 1200 х 2=2400 нийт нуклеотид байна.

    Бодлого 7.

    Нэгэн уургийн молекул масс нь 50000 бол хэдэн амин хүчлээс тогтох вэ?

     Нэг амин хүчлийн Mr = 100 байдаг.  Иймээс    5000: 100 = 50 – н аминхүчлээс тогтоно.

    Бодлого 8. Катаболизмын солилцооны явцад 76 ГФА үүссэн бол хэдэн моль сүүний хүчил үүсэж , хэдэн моль   глюкоз ба хүчилтөрөгч зарцуулагдсан бэ?

    а. 1 моль Глюкозоос 38 ГФА үүсдэг бол 2 моль глюкозоос 76 ГФА үүснэ       .

    б.1 моль Глюкозоос 2 моль сүүний хүчил үүсдэг бол 2 М Глюкозоос 4М сүүний хүчил үүснэ.

    в. Аэроб гликолизоор 2М С₃ Н₆ О₃ исэлдэхэд 6М О₂ зарцуулагдах бол 4М-д 12М О₂

                      

     

                            Молекул генетик  сэдэвт бие сэдэвт бие дааж бодох бодлогууд

30. ДНХ-ийн молекулууд 200 аденин нуклеотид  байгаа нь бүх нуклеотидын 25 хувийг эзэлж байгаа бол:

                а. Молекул дахь нуклеотид тус бүрийн эзлэх хувь болон тоог бодож ол.

                б. ДНХ-ийн гинжийн уртыг ол.

31. ДНХ- ийн молекулын молекул жин 31050 бол:

                      а. ДНХ-ийн нуклеотидыг тодорхойл.

                      б.  Генийн уртыг ол.

32. Нэгэн попипептид вал- цис-рес-глу-мет- гит-гис-асп- фен гэсэн амин хүчлийн дарааллаас тогтсон бол:

                а. Энэ попипептидын нууцалж байгаа ДНХ- ийн нуклеотидын тоог ол.

                б. мРНХ-ийн байгууламжыг тодорхойл.

            4. Уураг нийлэгжихэд 5810 амин хүчил оролцсон бол түүнийг тодорхойлдогч ген буюу ДНХ-ийн хос гинж хэдэн нуклеотидоос тогтох вэ? Генийн уртыг бодож ол.

    5.  Уургийн молекулын масс 90000 бол :

                            а. Энэ уураг хичнээн амин хүчлийн үлдэгдлээс тогтсон бэ?

                      б. ДНХ-ийн хос гинж хэдэн нуклеотидоос тогтсон бэ?

                            в. Уг уургийг тодорхойлогч генийн уртыг ол.

     

                            Удамшлын хуулиуд сэдвээр бодлого бодох

                     2. Моногибрид эвцэлдүүлэг буюу Менделийн I, II хууль

    Мендель судалгаандаа шар үртэй вандуйг ногоон үртэй вандуйтай эрлийзжүүлэхэд бүгд шар өнгөтөй гарсан үүнийг F₁ буюу 1-р үеийн эрлийз нэг янз байх тухай Менделийн I хууль гэнэ. Цаашид F₁-ийг хооронд нь эвцэлдүүлэхэд  F₂- т 6022 шар, 2001 ногоон үр 3:1 харьцаатай гарсан. Эндээс үзэхэд F₁ - д ногоон өнгө алга болоогүй бөгөөд F₂- т дахин 3:1 харьцаагаар илэрч  байна.   Үүнийг шинж тэмдэг салах тухай Менделийн II хууль гэнэ.

33. А– ноёлогч буюу Доминант ген -шар өнгө
34. а– нуугдмал буюу Рецисив ген -ногоон өнгө гэж тэмдэглэнэ.

    Бодлого 1.   Вандуйн үрийн шар өнгө давамгайлж удамшдаг бөгөөд  гомозигот шар вандуйг ногоон  вандуйтай эвцэлдүүлэхэд  F₁ удмуудын генотип ба фенотип нь ямар байхыг вэ?

    Бодолт: А-шар өнгө нь доминант  а- ногоон өнгө нь рециссив

                Р- АА  х  аа                                                                                                                                                            Гамет-       А          а

                F₁→ Аа –генотиптэй    Менделийн I хууль ёсоор фенотип нь бүгд шар гарна.                                            

    Бодлого 2. Туулайн биеийн саарал зүс  нь хар зүсээ давамгайлан удамшдаг.  Тэгвэл гетерозигот саарал зүстэй  туулайг өөр хооронд нь эвцэлдүүлэхэд гарсан удмуудын                     6 – нь  саарал, 2- нь хар өнгөтэй гарчээ. Эцэг эхийн генотипыг ол.

    Бодолт:  А-саарал 

                    а-хар

                Р-  саарал х саарал

                F_1-6 Саарал: 2 хар    

                F₁ - д саарал, хар зүстэй  туулай 1:3 харьцаатай байгаа нь эх, эцэг бие гетерозигот болохыг илэрхийлж байна. Үүнд:

                       Р- Аа х Аа

                Гамет: А  х  а

    F₁ - АА      :       Аа    :      Аа    :     аа

    Саарал        Саарал      Саарал   Хар

                    Фенотип нь  3:1 харьцаагаар гарч байна.

     

                          

     

                                        Моногибрид сэдэвт бие даан бодох бодлогууд

    1. Хүний үсний хар өнгө нь бор өнгөө давамгайлдаг.  Эцэг эх нь хоёулаа хар үстэй байхад хүүхэд нь бор үстэй бол эцэг эхийн генотипыг тодорхойлно уу?
    2. Бор өнгийн 2 эм нугасыг цайвар өнгийн зүстэй эр нугастай эрлийзжүүлэхэд 1 дэх нугасны удмууд дотор 9 бор, 7 цайвар байсан ба 2 дахь эм нугасны удмууд нь 17 бор нугас гарсан бол эцэг эхийн генотип болон фенотип нь ямар байсан бэ?
    3. Шумуулын нүдний улаан өнгө нь шар өнгөө давамгайлдаг. Тэгвэл улаан нүдтэй шумуулыг өөр хооронд нь эрлийзжүүлэхэд гарсан удмын 254 нь улаан нүдтэй, 780 нь шар өнгөтэй гарчээ. Эцэг эхийн генотипыг ол.

       3. Бүрэн бус давамгайлал- Кодоминант

       Ноёлогч ген рециссив аллель генийхээ үйлчлэлийг бүрэн бус байдлаар  давамгайлж завсрын шинж тэмдэг илрэх үзэгдлийг генийн бүрэн бус ноёлол буюу удамшлын дундаж илрэл гэх бөгөөдэнэ үед Менделийн I хуулийн дагуу бүгд удамшлын дундаж шинж тэмдгийг агуулсан бие гарна.    F ₂ – т  фенотипын шинж тэмдэг 1 : 2 : 1  гэсэн харьцаагаар 3 янз болж салдаг.

                   А. F₁ -  нэгдүгээр үеийн эрлийз удмыг гомозигот доминант биетэй эвцэлдүүлэхэд гарах удмын 50% нь ноёлогч шинж тэмдэгтэй,    50% нь засварын шинж тэмдэгтэй удам гардаг.

                   Б. F₁- 1 - р үеийн эрлийз удмыг рецессив биетэй эвцэлдүүлэхэд гарах биеүүдийн 50% нь рецессив, 50% нь засварын шинжтэй бие гаргана.                                                                                       Хэрэв 2 хос аллель генийн дигибрид эвцэлдүүлгийн  үед нэгэн хос генд бүрэн бус ноёлох үзэгдэл илэрч байгаа бол F ₂ – т  эрлийз биеүүдийн шинж тэмдэг 9:3:3:1 биш харин 6:3:3:3:1 гэсэн харьцаатай байдаг ба хоёуланд нь бүрэн бус ноёлол байвал шинж тэмдгийн салалт       1 : 2 : 1 : 2 : 4 : 2 : 1 : 2 : 1 харьцаатай байна.

       Бодлого 1. 

       Шөнийн чимэг  улаан цэцэгтэй, цагаан цэцэгтэй ургамалыг хооронд нь эвцэлдүүлэхэд ягаан цэцэгтэй удам гардаг.

       а. Улаан цэцэгтэй ургамалыг ягаан цэцэгтэй ургамалтай

       б. Ягаан цэцэгтэй ургамалыг өөр хооронд нь солбилцуулан үржүүлэхэд гарсан нийт удмын 25% нь буюу 1250 улаан цэцэгтэй байсан бол эх ургамалтайгаа төсөөтэй хэд байх вэ?

       Бодолт:   Р-  АА  х  аа

                          F_1-   Аа -  бүгд ягаан

    4. С ба d генийн хэлхээний хоорондох зай 32,4 морганид бол ССdd ба ссDD  генотиптэй эцэг эхээс гаргах CD  гаметын хувийг ол.
    5. Нэг хэлхээнд байгаа ЕF генийн хоорондох зай 806 марганид байв. Еfef генотиптэй биеэс гарах EF төрлийн гаметыг хувиар бодож гаргах.
    6. 5.CcDd генотиптэй биеэс гарах CD, Cd, cD, Cd гаметуудын эзлэх хувь нь 47,7 %,  2,3%,  2,3%, 47,7% тус тус байв. C ба D ийн хоорондох зайг ол.
    7. Жимсний  улаан буюу ногоон өнгийг нөхцөлдүүлэгч генээр мөн навчны үстэй үсгүй шинжээр гетерозигот улаан лоолийг ногоон жимстэй, үсгүй навчтай улаан лоольтой эвцэлдүүлж      500 ургамал гарган авсан. Үүнээс:

       42 улаан .үстэй

             202 улаан.үсгүй

             209 ногоон.үсгүй

             47 ногоон үсгүй навчтай ургамал байлаа. Эдгээр генүүдийн  хоорондын зайг ол.

        

        

                                           7. Генүүдийн харилцан үйлчлэл

       Аллель бус генүүдийн харилцан үйлчлэлд орсноор шинэ шинж тэмдэг илэрч улмаар шинж тэмдэгийн задрах харьцаа Менделийн хуулиас  өөрөөр гарна. Удамших зарим шинж тэмдэг  олон генийн хянгалтын дор явагддаг.

    8. 1.IV бүлгийн цустай хүүхэд доорхи хоёр гэр бүлийн аль алиных нь байж таарах вэ?              I гэр бүлийн эр нь II,Эм нь III бүлгийн цустай.

       II гэр бүлийн эм IV, эр нь I бүлгийн цустай.

    9. Төрөх тасагт хоёр нярай хүүхэд солигдсон ба   хүүхэд нэг  нь -О, нөгөө нь -АВ бүлгийн цустай бөгөөд эцэг эхүүд нь 1 А ба А, 2 А ба В, 3 В ба О бүлгийн цустай байсан бол хүүхдийн эцэг эхийг тодорхойл.
    10. А, В аллель нь О аллельдаа доминант бөгөөд энэ хоёр доминант аллель нэг дороо орсон үед цусны IV бүлэг  АВ- кодоминант үүсдэг ажээ.Тэгвэл  III ба II бүлгийн цустай хоёр хүн гэрлэвэл кодоминант буюу АВ бүлгийн цус үүсэх магадлал бий юу?
    11. Эмнэлэгт 3 бүлгийн цустай хүнд цус сэлбэх  тохиолдол гарчээ. Энэ тохиолдолд ямар бүлгийн цус сэлбэх бэ?
    12. Нэг гэр бүлийн хүүхдийн цусны бүлэг тус бүр АА, АО, АВ, ВО байсан.Тэгвэл эцэг эхийн генотипыг тодорхойлно уу?

                                       

                                   10. Популяцийн генетик

        Байгаль дээр амьд биеийн эволюцийг хөдөлгөгч гол хүч бол удамшил хувьсал, амьдралын төлөөний ттэмцэл ба байгалийн шалгарал юм.Үүнээс мутаци хувьсал нь эволюцийн материал болдог. Удамших хувьсал нь зүйлийн үндсэн нэгж болох популяуийн бодгалиудад явагддаг учраас популяци нь эволюцийн үндсэн нэгж юм. Популяцийн бүх бодгалиудын генотипын нийлбэрийг генефонд гэдэг.

        Популяуи дахь генийн давтамжын өөрчлөлтийг судлах анхны суурийг Английн математикч Ж.Харди  1908, Германы хүний их эмч Ф.Вайнберг  1909 онд  тавьсан.

         Энэ хоёр эрэдэмтэд популяцид байгалийн шалгарал явагдахгүй, удамших хувьсал гарахгүй, шилжилт байхгүй, хоорондоо чөлөөтэй үржиж байгаа тохиолдолд аллель хоёр ген  /А ба а/ энэ нь ойролцоо байвал 1 үеийн дараа хэрэв ялгаатай байвал 2 үеийн дараа тэнцвэрт байдалд орно гэсэн хууль гаргасан.

                     А-р  , а-q гэж тэмдэглэвэл: хуулийн томъёо нь  W= p²+2p  q+q²  = 1 болно.   

                    Тэнцвэрт популяцид  Аллель генийн хувьд  p+q= 1

                    Хэрэв  p=0.4   байвал  q= 1-0.4= 0,6  байна.

                              ♀      

        ♂

             

                  А- 0,4

         

        А- 0,6

        0,4А

        0,16

        0,24

        0,6а

        0,24

        0,36

         

                   

         

         

         

                        

         

        Эндээс 0,16АА  +  0,48pq  + 0,36aa= 1 болно

        Хэрэв 3 аллель ген байвал  w= (p+q+r)²=p²+q² +r²+2pq+2pr+2qr гэсэн томъёогоор бодлогыг бодно.

        Бодлого 1.

        Альбонизмын үзэгдэл эрдэнэшишд аутосомын нуугдмал шинжээр илэрдэг.Үүнд:

        50:2000 байдаг бол альбонизмын генийн давтамжыг ол.

        Бодолт: 

        50:2000=0,0025

        q² =0.0025        q=

                                        Популяцийг генетикээр бие дааж бодох бодлого

35. АА  х   Аа

     

    АА       Аа     1    :   1 улаан, ягаан 50% :50% гарна.

36.             Аа  х  Аа

     

     

    АА                     2 Аа                     аа

    25%                        50%                25%

     1250 улаан        2500 ягаан       1250 улаан                                                                                                    Эх ургамалтайгаа төсөөтэй буюу  АА- улаан,  аа- цагаан нийт – 2500 байна.

37. Хар усан булгыг цагаан өнгийн булгатай эвцэлдүүлэхэд  нуруун дээрээ хар судалтай цайвар булга гардаг бөгөөд эдгээрийг хооронд эвцэлдүүлэхэд 82 цагаан, 85 хар, 163 хар судалтай цайвар булга гарсан бол тэдгээрийн хэд нь гомозигот байх бэ?
38. Дельфиний үсний өнгө нь цагаан ба бараан өнгөтэй байдаг бөгөөд энэ хоёрын дундаас саарал зүстэй дельфин гарна. Саарал дельфинийг хооронд нь эвцэлдрүүлэхэд 2 бараан, 4 саарал, 2 цагаан гарсан бол эх эцэгтэйгээ төсөөтэй бие хэд байх бэ?
39. Шөнийн чимэг цэцгийн улаан өнгө нь ноёлогч, цагаан өнгө нь рецессив байдаг бөгөөд энэ хоёрын дундаас ягаан цэцэгтэй ургамал гардаг бол ягаан цэцэгтэй ургамалыг эвцэлдүүлж 320 ургамал авсан бол генотип ба фенотипүүдийн эзлэх харьцаа ба хувийг ол.

                                  

     

     

     

     

                            4. Дигибрид эвцэлдүүлэг буюу Менделийн III хууль.

    Мендель моногибрид эвцэлдүүлгийн үед вандуйн үрийн  нэг шинж тэмдэг өнгийг /шар, ногоон/ сонгон авсан бол дигибрид эвцэлдүүлт үрийн өнгө,  үрийн хэлбэр гэсэн хоёр шинж тэмдэгийг авсан. Туршилтаар энэ 2 шинж тэмдэг бие биеэс огт хамаарахгүй удамшиж байсан.                                                                                           Алтернатив шинж тэмдгийг тодорхойлогч аллель бус генүүд  өөр өөр хромосом дээр байгаа тохиолдолд бие биеэс үл хамааран чөлөөтэй удамшдаг бөгөөд үүнийг генүүдийн чөлөөт сэтгэлтийн тухай Менделийг III хууль гэнэ.

              Менделийн III хуулиар Пиннетийн хүснэгтийг ашиглан бодлого бодох нь.

    Бодлого 1. Хулууны  цагаан өнгө нь шар өнгөө, хавтгай хэлбэр нь бөөрөнхий хэлбэрээ тус тус давамгайлж удамшдаг.Тэгвэл шар өнгөтэй хавтгай хэлбэрийн жимстэй ургамлыг цагаан өнгөтэй бөөрөнхий хэлбэртэй   гомозигот ургамалтай эвцэлдүүлсэн бол   1-р үеийн удмуудад жимний өнгө,  хэлбэр ямар байх вэ?

           -      Цагаан өнгө-А

40. Шар өнгө –а
41. Хавтгай хэлбэр-В
42. Бөөрөнхий хэлбэр – в

    Эх ургамал хоёр шинж тэмдгээр гомозигот бол:

                Р→    ААвв х ааВВ

                Гамет: А, в      а, В

                F₁ -           Аа Вв - цагаан, хавтгай  ургамал

    Тэгвэл F₁-ийн удмыг шар үртэй хавтгай жимстэй ургамалтай эрлийзжүүлбэл:

    Р→АаВв  х  ААвв

     

                             ♂

    ♀

    АВ

    Ав

    аВ

    ав

    F₂      -            Ав

    АаВВ

    АаВв

    ааВВ

    ааВв

    Цагаан хавтгай

    Цагаан хавтгай

    Шар хавтгай

    Шар хавтгай

    1: 1                               50%:  50%

     

     

     

    Дигибрид эвцэлдүүлэгээр бие дааж бодох бодлогууд

43. Комплементари - харилцан тодотгох үйлчилгээ

    Хоёр буюу түүнээс дээш аллель бус генүүдийн харилцан үйлчлэлээр хэг шинж тэмдэг нөхцөлдөх үзэгдлийг колементаци гэх ба уг генүүдийг комплементаци генүүд гэнэ.

    Мендель туршлагандаа 2 өөр генотиптэй ургамлыг судалсан. Цагаан цэцэгтэй хоёр өөр генотиптэй удмуудыг эвцэлдүүлэхэд 1- р  удамд бүгд улаан цэцэгтэй, 2- р  удамд 9 улаан, 7 цагаан гарчээ.

         Цэцгийн улаан өнгө нь аллель бус доминант  генүүдийн үйлчлэлээр илэрсэн  - АВ

                Р→AАвв  х   ааВВ 

    Гамет:          Ав            аВ

                F₁-AaBв  100%-улаан

                F₂-9A –B-  :7A-вв ,  aaB-

                Улаан               цагаан

44. Эпистаз

    а/  Нэг ген түүнтэй аллель бус генийн үйлчилгээг саатуулах үзэгдэлийг эпистаз гэнэ.

                Р→ААВВ   х   аавв

                       Хар           шар

                F₁-АаВв  100%-(хар үртэй будаа)

                F₂-12(1AABB,2AABв,2АаВВ, 4АаВв, 1Аавв, 2 Аавв) хар үртэй, 3 (1aaBB, 2aaBв)

    Саарал үртэй, 1(aaвв) шар үртэй.12:3:1

    б/ Рецессив  генүүдийн  хоорондох эпистаз үзэгдэл

                Р→аа СС  х  АА  сс

                       цагаан       хар

                F₁-АаСс  100%- саарал

                F₂-12 (1AA CC  2AACc  2AaCC  4 AaCc )-саарал 3 (1АА сс 2А асс)-хар:  4(1 ааССь 2ааСс% 1аасс)-цагаан саарал –А, С генүүд  дээрхи өнгийг нөхцөлдүүлж байна.

     

     

     

45. Полимери:

    Тоон болон чанарын шинж тэмдэг аллель бус олон генийн зэрэг үйлчлэлээр нөхцөлдөх үзэгдлийг полимери гэх ба уг генийг полимери генүүд гэнэ.                                                                                    Улаан буудайн  үрийн өнгүүд

                Р→ААВВ х аавв

                      Улаан       ягаан

                F₁-AaВв 100%- ягаан

                F₂-15 улаан: 1 цагаан           

    Гэхдээ үрийн улаан өнгө нэг ижил бус, өөрөөр хэлбэл хүрэн улаанаас ягаан хүртэл аажмаар хувирсан.Үрийн улаан өнгийн тод бүдэг нь АА ВВ генийн оролцооноос хамаарна.4ААВВ хүрэн , АВВ 3-ыг агуулсан бол хүрэвтэр улаан 2-ыг  АВ улаан, дээрхи доминант генүүдээс аль нэгийг агуулсан бол ягаан улаан үртэй байдаг. Улаан өнгийг агуулагч генгүй бол цагаан үртэй гардаг.  Нэг хүрэн улаан:4 хүрэвтэр улаан: 6 улаан: 4 улаан:4 ягаан:1 цагаан гарна.

    1. Олон аллельт ген:

       Зарим ген 2-оос илүү аллельтэй байна. Үүнийг олон аллельт ген гэнэ. Гомологи хромосомын ижил локуст нэг хүнд  нэг удаа  хоёр аллель байрладаг. Харин өөр тохиолдолд  өөр хүмүүст  энэ хоёроос өөр аллель  байх боломжтой. Хүний цусны А, В, О бүлэг IX хромсомд  байрлах гурван аллель  генээр удамшина.

       Хүний цусны бүлэг нь  А, В, О гэсэн 3-н аллельтай юм.Эдгээр аллелиудад хос хосоороо           6-н янзын генотипыг үүсгэх боломжтой.(АА,   АО,  ВВ, ВО, АВ, ОО)

       Бодлого 1. 

       Цагаан цэцэгтэй вандуйг өөр сортын цагаан цэцэгтэй вандуйтай эвцэлдүүлэхэд нэг удамд бүгд улаан цэцэгтэй гарсан. Ийм улаан цэцэгтэй ургамлыг хооронд нь эвцэлдүүлэхэд ямар ургамал, ямар харьцаатай гарах вэ? Фенотип ба  генотипыг тодорхойл.

       Бодолт : 

                   Р→цагаан  х    цагаан

                   F_1→улаан  100%

                   Р→улаан   х   улаан

                   F₂   9 улаан  :  7  цагаан

                   Р→ААвв  х   ааВВ

                   Гам:Ав          аВ

                   F₁→АаВв  100%  улаан

                   F₂→ 9 улаан  А-В-:    7 цагаан  А-вв, ааВ- генотиптэй байна.

       Бодлого 2.

       Цагаан цэцэгтэй –ааВВ, ягаан цэцэгтэй –Аавв 2 өөр генотиптэй цэцэгт ургамалыг эвцэлдүүлсэн 1 удамд хондон улаан цэцэгтэй ургамал 100% гарсан бол 2- р удамд гарах үр төлийн фенотип, генотипыг тодорхойл. Генийн үйлчлэлийн ямар хэлбэр вэ?

       Бодолт:

                       Р→ааВВ  х   Аавв

                         Цагаан      ягаан

                   F₁     АаВв  100%  улаан

                   F₂ →9 хондон  :  3 ягаан  :  4 цэцэгт  (Криптомери)

       Бодлого 3.

       Цагаан усан гахайг, хар усан гахайтай эрлийзжүүлэхэд үр төл нь саарал гарчээ 2 – р  үед 27 саарал, 9 хар, 12 цагаан төл гарсан бол эцэг эхийн генотипыг бич.                                                Энэ шинж тэмдэг хэрхэн удамшиж байна бэ?

       Бодолт:

                   Р→цагаан   х   хар        Р→ааСС (цаг)  х   АА  сс  (cc)

                   F₁→саарал   100%        F₁→АаСс-саарал  100%

                   Р→саарал   х саарал     Р→9 (саарал):4(цагаан):3 (хар)

                   F₂→27 саарал  :  9 хар  :   12 цагаан

                           27:9:12:3

                            9:3:4

                                     Генийн харилцан үйлчлэл сэдэвт бие дааж

       бодох бодлогууд

       1. Одой өсөлттэй 2 хөх тариаг хооронд нь эрлийзжүүлэхэд гарсан удам хэвийн өндөртэй байжээ. Нэг үеийн энэ удмыг өөр хооронд нь эрлийзүүлэхэд  нь 2 – р үеийн удамд хэвийн өндөртэй 914, одой өсөлттэй 74 хөх тариа гарчээ.Тэгвэл үр дүнг тайлбарлаж эрлийзжүүлэгийн бүдүүвчийг бич.

       2. Хоёр альбиносыг эвцэлдүүлж ижил фенотип бүхий удмыг гарган авсан. Нэгдүгээр үеийн  удмыг хооронд нь эвцэлдүүлж  2 – р  удамд 9 хэвийн өсөлттэй, 7 альбинос гарсан бол эцэг эхийн генотипыг ол.

       3. Ногоон өнгийн өдтэй гургуулийг хооронд нь эвцэлдүүлэхэд ногоон өнгийн өдтэй 110, шар өнгийн өдтэй 58, хөх өнгийн өдтэй 34 тус тус гарсан. Эцэг эх гургуулын генотипыг ол.

                                                Хүний генетик

                                           8.Удамшлын зүй тогтол

       Эр эм биед хоёуланд нь адил байх хромосомыг биеийн хромосом буюу аутосом  гэнэ.                                                                                                                            Харин эр, эм хүйсийг ялгаж байгаа хромосомуудыг бэлгийн хромосом буюу геносом гэнэ.                 Эм  хүйсийг тодорхойлогч хромосом нь  XX гэсэн ижил гомозигот  байхад эр бэлгийн хромосом ХУ гэсэн ижил бус гетерозигот  байна. Бэлгийн хромосомд байрласан генүүд хүйс даган удамших учир ийм генийн шинж тэмдэг буюу эмгэгийг хүйстэй хам  удамших гэнэ.

                                 Хүний удамшлын зарим шинж тэмдгүүд:

       Доминант

       Баруун гар

       Rh⁺

       Буржгар

       Бор нүд

       Хэвийн хараа

       Хэвийн сонсгол

       Хэвийн хуруу

       Рециссев

       Зүүн гар

       Rh

       Шулуун

       Цэнхэр нүд

       Харалган

       Дүлий

       Полидактип

       /6хуруу/

        

                  

                   Удмын зураг зохиох

                   □- Эр хүн                                                  □╤○-гэрлэлт

                   ○-Эм хүн                                                  ■-өвчтэй эр ■-тээгч                                            

                   ◊-Хүйс тодорхойгүй                               ■-өвчтэй эм●-тээгч

                   □○-гетерозигот                                        □○□-нэг эхийн хүүхдүүд

        

       Аливаа шинж тэмдэг өвчний илрэлийг хэдэн үе дамжуулан  зурахыг гениологийн арга гэнэ.           Хүний генетикт  удмын зураг эхэлж байгаа хүнийг пробанд буюу анх илрэгч гэнэ.

       Удамшлын өвчнүүд нь Х хромосом дээр рециссив генээр байрлана.Эрэгтэй хүний биеийн эс   44ХУ, эмэгтэй хүнийх - 44ХХ байна. Бэлгийн эс нь Эрагтэй хүнд 22Х, 22У, эмэгтэй хүнд 22Х байдаг. Иймээс хүүхдийн хүйс эцгээс хамааралтай байна.

       Бодлого 1.

       Эцэг нь бор нүдтэй эх нь цэнхэр нүдтэй эр, эм хоёр гэрлэхэд хүүхдүүд нь бор ба цэнхэр нүдтэй гарч байсан бол эцэг,  эхийн генотипыг тодорхойл.

       Бодолт:

                         Аа  х   аа – эх эцгийн генотип

                   F₁ →Аа     аа-1:1

                         бор        цэнхэр   бор нүд нь гетерозигот, цэнхэр нь рециссив байна.

       Бодлого 2. Дальтоник өвчтэй эрэгтэй эрүүл эмэгтэйтэй гэрлэвэл өвчтэй хүүхэд гарах уу?

           Бодолт: Х^DХ^D х Х^dУ

                           Х^DХ^d    Х^DУ  өвчтэй хүүхэд гарахгүй

                     

       Хүний удамшил  сэдэвт бие дааж бодох бодлого

46. Дигетрозигот бор нүдтэй солгой гартай эмэгтэйтэй, дигетерозигот бор нүдтэй солгой гартай эрэгтэйтэй суувал ямар хүүхэд гарах бэ?

    2.Гемофиль тээгч  эмэгтэй эрүүл эрэгтэйтэй гэрлэвэл хүүхэд нь ямар байх вэ?

    1. Цэнхэр нүдтэй хэвийн хараатай гетерозигот  хүн цэнхэр нүдтэй ойрын харалган  хүнтэй гэрлэвэл ямар хүүхдүүд гарах бэ?
    2. Дальтоник эрэгтэй эрүүл тээгч эмэгтэйтэй гэрлэвэл дальтоник хүүхэд гарах уу?

                          

                                               9.  Цусны бүлэг удамших

       Цусны  улаан эсийн А, В, О  гэсэн 3 эсрэгтөрөгч нийлж цусны       А-В-О системийн бий болгодог. А, В, О аллелиудын хоршлоор дараах генотипүүд үүсэх бөгөөд энэ нь хүний цусны IV бүлгийг үүсгэдэг. O-аллель нь рецессив шинж чанартай.

        

       Бүлэг

       I

       II

       III

       IV

       Ген

       I⁰ I⁰

       I^AI^AI^AI⁰

       I^BI^BI^BI⁰

       I^AI^B

        

        

       Бодлого 1.

       Эх нь I бүлгийн цустай охин нь II бүлгийн цустай бол хүүхдийн эцэг  III бүлгийн цустай байж болох уу? Эцгийн цусны бүлгийг тогтоо.

        

       Бодолт:

                   ОО- эх

                   АО-охин

                   ВО-эцэг, Эцэг нь байж болохгүй.

       Бодлого 2.

       Эх нь II бүлгийн цустай, эцэг нь III бүлгийн цустай бол хүүхдүүдэд байж болох цусны бүлгийг тодорхойл.

       Бодолт:

       1. АА  х  ВВ                           2. АО  х  ВВ

          АВ, АВ                                   АВ, АВ, ВО, ВО

          IV     IV                                   IV   IV   III   III

       2. АО  х  ≥ВО                         4. АА   х  ВО

          АВ, АО, ВО, ОО                    АВ, АО, АВ, АО

          IV   II   III    I                           IV    II   IV   II

          Хүүхдэд I, II, III, IV бүлэг бүгд байна.

          Цусны бүлэг удамших сэдэвт бие дааж бодох бодлого

47. Популяцийн дотор А, а аллелийн давтамж 0,4:0,6 бол генүүдийн давтамжын эзлэх хувийг ол.
48. Зэрлэг туулайн популяцийн 1500-д 15 нь цагаан байдаг бол гомозигот гетерозигот биеийн хувийг ол.
49. Нэгэн тусгаарлагдмал арлын бүх хүн ам нь 7800 бөгөөд үүнээс 28000 нь эрэгтэй байв.196 эмэгтэйд уоаан өнгө ялгахгүй өвчин илэрсэн бөгөөд энэ нь бэлгийн Х хромсомтой холбогдох нуугдмал байдлаар хэлхээтэй удамшдаг.Энэ нь хүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөлдөг бол хүн амын дунд дээрхи өвчинөөр өвчилсөн эмэгтэй байх магадлалыг ол.
50. Чандаганы  популяцид 80% нь АА генотиптэй бол популяцийн генотипын давтамжыг ол.
51. Англид 2000 хүүхдээс нэг нь альбинос төрдөг.А ба а аллелиудын давтамж  альбонизмын генээр дээрхи популяцид гетерозигот ба рецессив гомозигот генийн давтамжыг ол.
52. 400 шавьжтай популяцаас 80 шавьж барьж тэмдэглээд 18 цагийн дахин 100 г барихад тэмдэлэсэн шавьж хэд байх бэ?
53. Вандуйн 100 үрийн  25 үр ногоон өнөгтэй бол реццессив генийн хувийг ол.

    11. Модификаци буюу удамшдаггүй хувьсал

    Генотипын хувьсалтай холбоогүй зөвхөн гадаад орчны нөлөөгөөр фенотипт үүсдэг хувьсалыг модификаци хувьсал гэнэ.

    Хувьслын хариу үйлдлийн хэмжээнээс шалтгаалж шинж тэмдгийн өөрчлөлт их бага янз бүр байж болно.Хувьслыг ихсэх юмуу багасах дарааллаар байрлуулсныг  вариацын эгнээ гэж нэрлэдэг.Вариацын эгнээний дундаж гишүүний давтамж их байдаг ба хоёр  захруугаа давтамж нь багасдаг. Орчны нөхцөл жигд бол модификаци хувьсал бага байна.

                Томъёо:

                 M

    V- Хувилбар

    Р-Хувилбарын давтамж

    n-бүх хувилбарын тоо

     

    Бодлого:

    Нэгэн модны навчинд вариацын эгнээ байгуулахад 10 см урт 14ш, 15см урт 23ш, 17см урт 8ш, байсан бол модификаци хувьсалын дундаж ххэмжээг ол.

     

     

    Модификаци хувьсалаар бие дааж бодох бодлогууд

54. Хэсэг улаан буудайн түрүүг тоолоход 15 түрүүтэй нь 20, 20 түрүүтэй нь 10, 10 түрүүтэй нь 25 бол хувьсалын дундаж хэмжээг ол.
55. Модны навчны уртын хэмжээ нь 5см – 3, 7см – 5, 10 см – 11, 12 см- 6, 15 см – 4 ширхэг байсан бол вариацын эгнээг байгуулж модификаци хувьслын дундаж хэмжээг ол.
56. Монгол хонины ноосны гарц нь 50 хонь  1,5 кг, 33 хонь нь 2,1 кг ноостой бол ноосны гарцын дундаж хэмжээ хэдэн кг байх вэ?
57. 10 саалийн үнээтэй айлын нэг удаагийн саалтаар 3 үнээнээс 3 л, 5 үнээнээс 5л, 2 үнээнээс 8л сүү гардаг бол хэдэн л сүү саах вэ? Дунджаар нэг үнээнээс саах сүүний хэмжээг ол.
58. Байцааны жин нь 1,5 – 2, 4 кг – ын хооронд хэлбэлзэх бөгөөд 800 –н байцааны 80 нь 1,5 кг, 420 нь 1,9 кг 200 нь 2,1 кг, 100 нь 2,4 кг жинтэй бол хувьслын дундаж утгыг ол.

     

                                                                 Тест

    1. Удамшлын ерөнхий зүй тогтол

    1.  Удамшлын зүй тогтолыг анх нээсэн эрдэмтэн хэн бэ?

           а. Ч.Дарвин   б. Г.Мендель    в.Т.Морган      г. Н.Н.Вавилон                                                           2. Фенотип гэж юу вэ?

           а. Бие мах бодийн генүүдийн нийлбэр

            б. Бие мах бодийн гадаад дотоод шинж тэмдгийн нийлбэр

           в. Бие мах бодийн үржих чадвар

    3. Генотип гэдэг нь:

           а. 1 хромсом  дээр байрладаг генүүдийн нийлбэр

           б. Популяцын генүүд ийн нийлбэр

           в. Бие махбодийн генүүдийн нийлбэр                                                                                                                                                 4. Удамшлыг судлах үндсэн арга юү вэ?                                                                                                   а. эвцэлдүүлэг     б. эрлийзжүүлэг  в. шалгаруулах   г.ихрийн арга                                                                                                                   2. Удамшлын молекул үндэс

    1. Модификацийн хувьсал ДНХ-д Гуанин 30%- г эзлэх бол Тимин хэдэн % байх вэ?                                                       а. 30                         б. 20                         в.                                                                                  
    2.  Аль нь ДНХ- д агуулагддаг ген вэ?

             а.А-Т                     б. АУГ              в. УАГ              г. ГТА

    3.  Аль нь рециссив ген вэ?

                   а. Аа                          б. аавв                     в. АА       г. АаВв

                              4.  Эукариот эсийн хромосом нь юунаас тогтох вэ?

                      а. уураг                б. ДНХ                      в. ДНХ ба гистон уураг

                 5.  Аль нь пиримидиний  суурь вэ?

                        а. АГ                      б. АУГ               в. УЦТ

                              6.   ДНХ- ийн 300- н нуклейтид хэдэн аминхүчлийг кодлох вэ?

                                  а. 100                       б.99                 в. 900

                 7. ДНХ- ийн хос гинжний  устөрөгчийн холбоог тасалдаг фермент;

                         а. Хеликаза      б. Топоизомераза      в. Липаза                                                            

1. Хүний нүдний хар өнгө нь цэнхэр  өнгөө, хэвийн сонсгол,  дүлий байх шинжээ давамгайлдаг бөгөөд эдгээр генүүд нь хромсомын өөр өөр хосуудад байрладаг. Тэгвэл хар нүдтэй хэвийн согсголтой эрэгтэй , цэнхэр  нүдтэй дүлий эмэгтэйтэй гэрлэжээ. Эрэгтэй нь дээрх 2 шинжээр гомозитот  эсвэл гетерозигот байх 2 тохиолдолд энэ гэр бүлийн хүүхдүүд ямар байхыг тодорхойл. 
2.  Илүү нугаламтай хонины илүү нугаламт нь хэвийн нугаламтайг, ноосны бүдүүн ширхэг нь нарийн ширхэгтэй байхыг давамгайлж  удамшдаг бол:                                                                                   Гомозигот илүү нугаламтай бүдүүн ширхэгтэй ноостой хонийг хэвийн нугаламт нарийн ширхэгтэй ноостой  хоньтой эрлийзжүүлэхэд гарах F_1,  F₂ удмын генотип, фенотипыг тодорхойл.                                                                                                                                    
3. Завханы цагаан ноолууртай ямааны цагаан өнгө нь бор өнгөө, ноолуурын ширхэгийн нарийн байх нь бүдүүнээ тус тус ноёлодог. Тэгвэл цагаан өнгө, нарийн ноолууртай ямааг бор өнгийн нарийн ноолууртай ямаатай эрлийзжүүлэхэд цагаан нарийн ноолууртай 56, бор нарийн ноолууртай 62, цагаан, бүдүүн ноолууртай 22, бор бүдүүн 18 ишиг гарсан бол эх эцгийн болон үр удмын генотип, фенотипыг ол.
4. Вандуйн улаан өнгөтэй ишний хажуу дээрээ цэцэгтэй ба цагаан өнгөтэй  ишний орой дээрээ цэцэгтэй хоёр ургамалыг эвцэлдүүлэхэд  F₁  удам бүгд улаан өнгөтэй ишний хажуу дээрээ цэцэгтэй ургамал гарсан бол 2-р удамд гарсан 1600 ургамлын фенотипүүдийн тоог ол.
5. Дигибрид эвцлүүлгээр АА Вв  генотиптэй хулгана төрсөн бол эцэг эхийн генотипыг ол.
6. ААВв генотиптэй шар үрчгэр  вандуйг ногоон үрчгэр вандуйтай эвцэлдүүлэхэд гарах үр дүн ямар байх бэ?
7. ААВв генотиптэй шар гөлгөр вандуйг АаВВ шар гөлгөр вандуйтай  эвцэлдүүлэхэд гарах удмын генотипыг ол.
8. Хонины хар толгойтой байх шинж нь халзан байх шинжээ, эвэртэй байх шинж нь мухар байх шинжээ тус тус давамгайлдаг.Селекцэд хар толгойтой эвэртэй хонийг халзан мухар хоньтой эрлийзжүүлэхэд 2 удамд 1800 хар толгойтой эвэртэй, 600 хар толгойтой мухар, 600 халзан эвэртэй, 200 халзан мухар удмыг тус тус гарган авсан.

                       А.Эцэг эхийн болон удмын генотипүүдийг тодорхойл.

                         Б.Гарсан удмуудын хувийг ол.

9. Дрозофилл ялаа дигетрозигот МN ялгааг mn рецессив гентэй эм ялгаатай эдцэлдүүлэхэд : 25% нь Mm Mn,  25% Mmnn, 25% mm Nn, 25% mmnn генүүд үүссэн бол MN ба mn гений хооронд чөлөөт сэлгэлт явагдах уу? Батла.

                     

                                         5.   Шинжилгээний  буюу сонжих эвцэлдүүлэг

   Аливаа бие махбодыг гаднаас нь хараад  фенотипыг нь мэдэх боломжтой боловч генотипыг нь мэдэх боломжгүй юм.

   • Шар өнгийн үртэй  вандуйн генотип нь  -   АА, Аа гэсэн 2 янз
   • Шар, гөлгөр үртэй вандуйн нь  ААВВ, АаВВ, АаВв, ААВв гэсэн 4 янзын генотиптэй байдаг.

     Фенотипээрээ ижил боловч генотип нь мэдэгдэхгүй байгаа бие махбодийг гомозигот рецессив аа, эсвэл аавв генотиптэй бие махбодтой эвцэлдүүлэгт  оруулж генотипыг мэдэж болох бөгөөд үүнийг задлан  шинжилгээний буюу сонжих эвцэлдүүлэг гэнэ.                                 Бодлого.  Үл мэлэгдэх генотиптэй шар өнгөтэй вандуйг аа- генотиптэй ногоон үртэй вандуйтай эвцэлдүүлж  гарсан удмын үр дүнгээр нь генотипийг нь олно.                              Жишээ нь дараахь 1, 2- р тохиолдолд

   •         Р   ♀ ?- шар   х   ♂ аа - ногоон

      

                           F -   Аа 100% бол шар гарсан бол   Р ♀ - АА генотиптэй шар үр                 

              2.  Р  ♀ ?- шар х    ♂   аа - ногоон

            F - 50% Аа шар, 50% аа ногоон гарсан бол Р ♀ нь Аа- генотиптэй шар үр байна.

   • Хэрэв хоёр шинж тэмдэгээр ялгаатай бол  аавв рециссив генотиптэй биетэй эвцэлдүүлнэ.

           Р ♀?   х   ♂  аавв

            1:        1   :     1  :    1

             ш/г    ш/ү     н/г    н/ү

            25%  25%   25%   25% гарсан бол ♀?-  генотип нь АаВв байна.

      

      

      

     ♀                   ♂

     АВ

     Аb

     aB

     ab

     aB

     AaBв

     АаВв

     ааВв

     аавв

     %

     25%

     25%

     25%

     25%

      

      

     Бодлого. 1. Шар гөлгөр вандуй сонжих эвцэлдүүлгээр 50 % шар үрчгэр, 50 % ногоон үрчгэр үртэй гарсан бол шар гөлгөр үрийн фенотипийг тогтоо.

     2.Шар үртэй, ногоон үртэй вандуйг 2 вандуйг эвцэлдүүлэхэд 100 % шар үртэй вандуй гарсан бол шар үр нь ямар генотиптэй байх вэ?

     3. Шар гөлгөр вандуйг сонжход шар, гөлгөр -25, шар үрчгэр- 25, ногоон гөлгөр – 25, ногоон үрчгэр үр – 25% тус тус гарсан бал ямар генотиптэй байсан бэ?

      

                                               6. Хам удамших тухай Морганы хууль.

     Нэг хромосом дээр байрлаж  хамтдаа удамшдаг олон генүүдийг холбоотой генүүд гэнэ.                                                                                                                                     

             Альтернатив шинж тэмдгийг тодорхойлж буй аллель бус генүүд нэг хромосомд байрлаж байвал хамтдаа  удамших бөгөөд үүнийг хам удамших тухай  Морганы хууль гэдэг.                       Эцэг эхийн шинж тэмдгийг солилцсон биеүүд тодорхой хэмжээгээр гарч байгаа нь  эсийн мейоз I  хуваагдлын профаз I үе шатанд гомолог хромосомууд  нийлж генээ солилцож  кроссенговер явагдсантай  холбоотой юм. Тухайн генүүд ойрхон байвал генийн солилцоо бага байна хол байвал генийн солилцоо их байж эрлийз биеүүдийн эзлэх хувь их байна. Генүүдийн хам удамших бүлгийн тоо нь гаплойд хромосомын тоотой тэнцүү байдаг.  Жишээ нь: Эрдэнэ шиш- 20 хромосомтой бол хам удамших бүлгийн тоо нь 10 байна.

     Хам удамших сэдвээр:

   • Генийн хромосомд байрлах байрлал, генийн хоорондоо байрлах зай, кроссенговерийн давтаж,  хамтдаа удамшдаг генийн болон кросинговерийн үеийг удам зэргийг тодорхойлох бодлогуудыг боддог.

     Генийн хоорондох зайг бодож олох томъёо:    

     х- генийн хоорондох зай - морганид

     а- кроссинговерийн I бүлгийн удмын тоо

      b- кроссинговерийн II бүлгийн удмын тоо

     n-туршлагад орсон бүх үр удмын тоо

                 Рекомбинат бие- кроссенговер явагдсан бие.

     Бодлого1.  Дрозофилл ялгааны биеийн өнгө ба далавчны урт нь хэлхээтэй удамшина. Саарал биетэй ердийн далавчтай эм ялааг, хар богино далавчтай ялгаатай эрлийзжүүлж

                 1800 саарал урт далавч 

                 1780 хар богино далавч

                 363 хар урт далавчтай  

                 358 саарал богино     гаргаж авсан бол генүүдийн хоорондох зайг ол.

      

      

      

      

      

      

      

      

     Бодлого 2.

     Вандуйн үрийн гөлгөр ба үрчгэр, ногоон ба цагаан өнгийн тодорхой генүүд нь нэг хромосом дээр байрлах бөгөөд генүүдийн хоорондийн зай нь 3,6 нэгж бол генүүдийн эзлэх %-ийг ол.

     S-гөлгөр                   С-ногоон               Сs=1,8%                     Сs =48.2%

     S-үрчгэр                   С-шар                    Сs=1.8%                    Сs =48.2%

     Cs                                     Cs

                3.6%                                 96.4%

     Sc                                     Sc

      

      

      

     Хам удамших үзэгдэл сэдэвээр бие дааж бодох бодлого

     1. Дрозофилл  ялааны биеийн хар өнгө нь цайвар өнгөө, нүдний ягаан өнгө нь улаан өнгөө тус тус давамгайлж удамшдаг. Дээрхи 2 шинж тэмдэг холбогдож удамшдаг байна. Хар биетэй ягаан нүдтэй ялааг, цайвар биетэй улаан нүдтэй ялаатай эвцэлдүүлэхэд:

                                      5 улаан нүдтэй цайвар биетэй.

                                      15 ягаан нүдтэй бараан биетэй

                                      15 ягаан нүдтэй цайвар биетэй.

                                      4 улаан нүдтэй цайвар биетэй бол дээрхи 2 шинж  тэмдгийг нөхцөлдүүлэгч генийн хоорондын зайг ол.

     2. Тэжээвэр нохойн биеийн алаг үсийг тодорхойлогч нуугдмал а-ген,цээжиндээ цагаан толбогүй өнгийг тодорхойлогч b-ген бэлгийн хромсомд байрладаг.Тэгвэл алаг зүстэй цээжиндээ толбогүй эр нохойг дигетерозигот эм нохойтой эрлийзжүүлэхэд

                                440 хар биетэй цээжиндээ толботой

                                490 шар биетэй цээжиндээ толбогүй

                                6 хар биетэй цээжиндээ толбогүй

                                8 шар биетэй цээжиндээ толботой удам гарав.

        Үр удмын генотипыг а ба b  генийн хоорондох зайг ол.

1.  Эсэд өөрт нь хэрэгцээтэй уураг нийлэгжүүлдэг эрхтэнцэр юү вэ?

            а. Барзгар эндоплазмын тор  б. Гөлгөр эндоплазмын тор  в. рибосом

2.     ДНХ- ийн молекул хоёрчлогдохыг юү гэдэг   вэ?                                                                                           а. Репликаци   б.Транскрипци    в.Компелментарь   г.Трансляци
3. Нуклейтид нийт хэдэн код буюу ген үүсгэх вэ?

               а. 3                      б. 20                      в. 64

   Моногибрид эвцэлүүлэг буюу Менделийн I, II хууль                                                                                     1.  Моногибрид гэж ямар эвцэлдүүлэг вэ?

         а. хоёр хос тэмдэгээр ялгаатай удмуудыг хооронд үржилд оруулах

         б. нэг хос тэмдэгээр ялгаатай удмуудыг хооронд нь үржилд оруулах

         в. дурын удмуудыг үржилд оруулах

         г.  нэг зүйлийн хоорондох эвцэлдүүлэг

    2. Шар үртэй вандуйг ногоон өнгөтэй вандуйтай эвцэлдүүлэхэд нэгдүгээр  үеийн бүх   

                                       эрлийз удмууд шар өнгөтэй байвал хэрхэн тайлбарлах бэ?

         а. шар өнгийг тодорхойлогч ген давамгайлж байна.

         б.  ногоон өнгийг тодорхойлогч ген гээгдсэн байна.

         в. гадаад орчны нөлөө 

         г. бүх хариу зөв

   3. Дараах генотип бүхий организмуудаас аль нь цэвэр удмынх бэ?

         а.. Аа         б. АА          в. аВ        г. ААВв

   4.. Аллель генүүдийн хромсом дээрхи байрлал?

         а. гомозигот бус хромсомууд дээр байрлалтай

         б. гомолог хромсомуудын ижил хэсэгт байрлалтай

         в. аутосом дээр байрлалтай

          г. бэлгийн хромсом дээр байрлалтай.                                                                                                        5. Дор дурьдсан 4 янзын генотипүүдын аль нь  моногибрид вэ?

         а. АВав          б. АаВа        в. авАВ        г. Аа                                                                                                                               6. Аа х аа эвцэлдүүлэхэд хэдэн янзын фенотип үүсгэх вэ?

              а. 1                            б. 2                     в. 3                                                                                                           7. Хүн бага араагүй байх нь аутосомын ноёлогч шинж юм. Эцэг эх нь хоёулаа ийм шинжээр гетерозигот нөхцөлд уг гэр бүлд дээрхи эмгэгтэй хүүхэд төрөх үү?

          а. Бүх хүүхэд ийм эмгэгтэй төрнө.            в. 50%            

          б. Бүгд эрүүл                                                 г.75% нь эмгэгтэй

    

                                 Бүрэн бус  давамгайлал – Кодоминант                                                                                                                       1. Удамшлын дундаж илрэлийг юу гэж нэрлэдэг бэ?

          а. доминант               б. кодоминант       в. рецессив

   2  Моногибрид дундаж эвцэлдүүлгээр F₂-т фенотипийн  харьцаа ямар байх вэ?  

          а. 1:2:1                  б. 3:1                     в. 9:3:3:1                                                                                                                                                           3. Сарнай цэцгийн улаан  ба цагаан өнгийн генүүд кодоминант бол энэ хоёр шинжээр гомозигот цэцгүүдийг эвцэлдүүлэхэд F₂ - т фенотипын харьцаа ямар байх вэ?

          а. 75: 25   б. 50: 50     в.25:  50: 25  г. 25: 75

    

                                     Дигибрид эвцэлдүүлэг  буюу  Менделийн III хууль                                                                                                  

            1. Менделийн 3-р хууль буюу чөлөөт сэлгэлтйн хууль хууль ямар үед үйлчлэх бэ?

          а. Шинж тэмдэгүүд нэг хромсом дээр байрласан үед

          б. Зөвхөн бэлгийн эсийн хромсом дээр байрласан генүүдийн хувьд

           в. Өөр өөр хромсом дээр байрласан генүүдийн хувьд

           г. Гетерозигот биед үйлчилнэ                                                                                                                         

   2. Дигетерозигот шар, гөлгөр вандуйг хооронд нь эвцэлдүүлэхэд   F₂- т  хэдэн янзын генотип үүсэх вэ?

               а. 2                            б. 4                            в.8                 г. 9                                                                           

    

   3.  Дигибрид эвцэлдүүлгээр  F₁- д хэдэн янзын фенотип үүсэх вэ?

               а. 3                             б. 2                            в.1                  г. 4

   4. АаВв х аавв эвцэлдүүлгээр генотипийн харьца ямар байх вэ?

   1.              а. 9:3:3:1                  б. 1:1:1:1                  в.3:1

       5.АаВв нь ямар генотип бэ?

            а. гомозигот, моногибрид              в. гомозигот, дигибрид

            б. гетерозигот, моногибрид           г. гетерозигот, дигибрид                                                                   

      6. Хоёр хос шинж тэмдэгээр ялгаатай удмуудыг  эвцэлдүүлэхэд F₂ –д хэдэн янзын фенотип үүсэх бэ?

                       а. 16                       б. 1              в. 4           г. 9:3:3:1

      7. Хоёр хос шинж тэмдэгээр ялгаатай удмуудыг хооронд нь эвцэлдүүлэхэд хоёрдугаар  үед гарсан удмуудын фенотипын тоон харьцаа ямар байх бэ?

             а. 9:6:1      б. 9:3:3:1     в.  9:7        г. 9:5:2      д.  15:1

      8. Вандуйн үрний  шар-А, гөлгөр- В генүүд тус тус  давамгайлдаг бол дараах генотип  бүхий          организмуудын  аль нь фенотипээр ижил байх бэ?

      1. ААВВ    2. ААВв     3. ААВВ    4. ааВв     5.ааВВ    6. ааВВ   7. АаВВ

                   а. 1, 2, 3, 7             б.1, 2, 5, 7               в 2, 3, 4, 6          г. 2, 3, 5, 6                                           

         9. АаВв гэсэн генотип бүхий эрлийз удамд хэдэн гамет үүсэх бэ?

                                          а. 8                          б. 16                         в. 4                     г. 6                                                                                     

                10.  Дигибрид эвцэлдүүлгээр F₁ – т хэдэн янзын фенотип үүсэх вэ?

                        а. 1                 б. 8                      в. 9                      г. 16

         Удамшлын цитологи үндэс гамет үүсэх тухай                                                                                                         1. Вандуй 14 хромосомтой бол өндгөн эс, сперм, зигот,  хэдэн хромосомтой вэ?

                     а. 7,7, 28                   б. 7,7, 14                   в. 14, 14, 7

         2. Гамет яагаад цэвэр байдаг  вэ?

                    а. диплойд                б. триплойд     в. гаплойд                                                                                       3. ААВв генотипээс  хэдэн янзын гамет үүсэх вэ?                                  

                      а. 1                           б.  З                         в.    2

         Шинжилэх буюу сонжих эвцэлдүүлэг

         1. Эдгээрээс аль нь шинжилгээний эвцэлдүүлэг бэ?

         1. АА  х   аа     2.  Аа   х   АА   3. Аа    х   Аа       4. АаВв    х   аавв

а. 1, 3              б. 1, 4             в. 2, 6           г. 1, 2

2.Вандуйн шар ба ногоон үр 50, 50% гарсан бол генотип нь ямар байх вэ.

а. Аа                      б. АА                      в. аа

---

Үзсэн тоо:10789
Туршлага.docx»