Физик - 8-р анги - Хичээлийн агуулга

    Дулаан шилжих, шингэх, хадгалагдах нь ялгаатай

    • Дулаан нь энерги учраас нэг биеэс нөгөө биед шилждэг. Дулаан шилжих энэ үзэгдэл нь хий болон шингэн, хатуу биеүдийн хувьд тэдгээрийн бүтцээс хамаараад ялгаатайгаар явагддаг. Дулаан нь хатуу биеийн нэг хэсгээс нөгөө хэсэгт буюу биеийн их халсан хэсгээс бага халсан хэсэг үрүү бөөмөөс бөөмд дамжих замаар аажим шилждэг. Хатуу биед дулаан шилжихийг нь дулаан дамжуулал гээд хий ба шингэнд дулаан шилжихийг нь коньвекц гэж нэрлэдэг. Гэвч бид “дулаан дамжуулал” ба “конвекц” гэх ойлголтуудын талаар сайтар ухан бодвол зохино.
    • Өөрөөр хэлбэл нэг биеэс нөгөөд дулаан шилжих эсвэл нэгэн биеийн дотоодод түүний нэг хэсгээс нөгөө хэсэг үрүү дулаан тарах тохиолдлуудын аль нь дулаан дамжуулал, аль нь дулаан түгэлт эсвэл дулаан зөөгдөх, дулаан солилцох, дулаан дамжих үзэгдэл вэ? гэдгийг анхааран үзэх нь зүйтэй. Энд бас физикт хэрэглэгддэг харьцангуй чанар гэсэн ойлголтыг анхаарч үзэх ёстой нь харагдаж байна. Өөрөөр хэлбэл дулааныг асуудлын гол болгох уу?, эсвэл түүнийг зөөгч бие буюу бөөмсийг гол гэж үзэх үү? гэдгээс хамааран хандлага өөр байж болох нь харагдаж байна. Үүнийг зөв тайлбарлахын тухайд үгээ оновчтой сонгох нь чухал учраас толь бичгээс дараах үгүүдийн тайлбарыг харлаа.
      • Дамжуулагч гэдэг үг нь дайж явуулагч, хүргэгч гээд дамжуулал гэдгийг дамжуулах үйлийн нэр гэжээ.
      • Зөөгдөх гэдэг нь зөөвөрлөгдөх гэсэн утгатай бөгөөд ямар нэгэн юмыг зөөгч биеэр зөөвөрлөгдөж байгааг хэлж байна.
      • Тарах /тархах/, цугласан бөөгнөрсөн зүйл зүг зүг тийшээ явах, тархай болох гэжээ.
      • Түгэх гэсэн үгийн утга нь тарах гэдэгтэй дүйх бөгөөд юмны олон нийтэд дэлгэрэх, тарах гэсэн байгааг толь бичгээс харж болно.
      • Дамжих гэдэг нь нэг юмнаас /газраас/ нөгөө дээр /газарт/ шилжих, явж өнгөрөх, уламжлагдах, нэгээс нөгөөд тархах гэсэн утгатай байна.
      • Солилцох гэдэг нь юмсыг харилцан солилцох гэсэн санааг агуулдаг.
      • Шилжих гэдэг нь юмны уг байсан газраас өөр тийш болох, нэгээс нөгөөд очих, хөдлөх гээд.
      • Шилжүүлэх гэхээр нэг газраас нөгөө газарт аваачих, илгээх гэсэн санааг агуулна гэжээ.

    Та бид дулаан буюу энерги, бөөмс буюу бие, үзэгдэл буюу үйл явц гэсэн үгнүүдээ  дээрх олон утга санаа бүхий үгнүүдтэй тохируулан наалдуулж өөрийн санаагаа утга төгс илэрхийлэх ёстой. Иймд:

    1. Бөөмс буюу биеийн тухай, түүний шинээр нэмж шингээж байгаа / эсвэл алдах/ энергийн /дулааны/ тухай хэлэх гээд байна уу?
    2. Дулааны /энергийн/ тухай, түүний биеэс биед /бөөмөөс бөөмд/, эсвэл нэг газраас нөгөөд шилжих тухай яриад байна уу?
    3. Эсвэл дулааныг /энергийг/ нэгэн бие /бөөм/ зөөвөрлөөд, дамжуулаад байгаа тухай хэлэх гээд байна уу?
    4. Мөн биеүд өөр хоорондоо энергиэ харилцан солилцож байгааг нь тайлбарлах гээд байна уу? гэдгээ бодох хэрэгтэй болж байна. Миний бодлоор:
    • А-хувилбар нь бие дулааныг шингээж, эсвэл алдаж байгаа тухай хэлж байгаа тул  энд тохирох тайлбарыг нэгэнтээ бичсэн билээ.
    • В-хувилбарт нь дулаан нь биеэс биед дамжаад /үүлэн сүүдэр нүүж газраас газарт шилжих адил/ байгааг хэлж байгаа тул үүнд тохирох үг нь шилжих, дамжих, тарах, түгэх зэрэг байж болох нь харагдаж байна.
    • С-хувилбарт бол дулааныг өөр нэгэн бие зөөгөөд, дамжуулаад /машин ачаа зөөх адил/ байгаа тухай хэлж байгаа тул энд шилжүүлэх, дамжуулах, зөөгдөх гэсэн үгнүүдийг харгалзуулах нь зөв байна.
    • D-хувилбар нь хоёр буюу хэд хэдэн биеүд их бага хэмжээтэй дулааныг  харилцан солилцож /хүүхдүүд үзэг харандаагаа солилцохтой төстэй/ байгаа тухай хэлэх тул энд солилцох, шилжүүлэх гэсэн үгнүүдийг тус тус дүйцүүлэн хэрэглэж болохоор санагдаж байна.

    Иймд биеийн дотоодод түүнийг бүрдүүлэгч бөөмсийн хооронд /биеийн нэг хэсгээс нөгөөд/ дулаан дамжиж байгаа гэдэг санааг, дулааныг тухайн бие /хэсэг/ шингээдэг гэсэн санаатай хамтатган илэрхийлэхийн тулд хатуу биед дулаан дамжих гэснийг дулаан тарах /түгэх/ гэх буюу бүр тодруулбал дулаан аяндаа түгэх үзэгдэл гэж нэрлэж болох юм. Учир нь биеийн дотор жижиг хэсгүүд зөөгдөхгүй хэдий ч дулаан нь биеийн нэг хэсгээс нөгөөд тархаж байгаа шүү дээ.  

                 Хий ба шингэний хувьд түүний дотоодод бөөмсийн хөдөлгөөнөөр дулаан зөөгддөг ба үүнийг бид коньвекцийн үзэгдэл гэж нэрлэсэн. Энэ үзэгдлийн үед дулаан зөөгдөх, тарах үзэгдлүүд нэгэн зэрэг явагддаг тул энэ нь аяндаа явагдаж байгаа дулаан түгэх үзэгдэл биш дулаан зөөгдөн түгэх үзэгдэл буюу дулаан түгээлт юм гэж нэрлэх нь зүйтэй санагдана. Учир нь хий ба шингэн биеийн дотор дулаан түгэхдээ бөөмөөс бөөмд шилжихээс гадна бөөмсийн хөдөлгөөнөөр нэг хэсгээс нөгөө хэсэгт дулаан зөөгддөг, тэдгээрт шингээгддэг.

    Дээрх хэллэгүүд нь биеийн дотоод уруу хандсан хэллэг бөгөөд харин гадаад талаас нь харж, биеүд өөр хоорондоо дулааныг өгч авч байгааг, мөн тэгэхдээ дулааныг шингээж байгааг илэрхийлэх үүднээс дулааныг дамжуулан түгээх /энэ нь дулаан дамжуулал/ гэх буюу эсвэл дулаан дамжин түгэх /энэ нь дулаан шилжилт/  үзэгдэл гэвэл оновчтой байж болох юм гэж үзлээ.  Дулааны үзэгдэл нь нэг чиглэлд явагдах тул дулаан солилцох гэдэг нь арай утга дүйхгүй санагдаж байна. Энэ бүхний тухай уншигч та мэргэн оюундаа тунгаана биз дээ.

    Үзсэн тоо:10349